تاریخ غنی و قدمت دیرینه تمدن ایرانی بر کسی پوشیده نیست. آثار ثبت شده ایران در یونسکو را شاید بتوان یکی از دلایل آشنایی بیشتر مردم جهان با فرهنگ و تمدن ایران دانست. از میان تعداد زیاد آثار تاریخی و فرهنگی موجود در ایران از ادوار گوگوناگون، برخی از آن‌ها در بخش فرهنگی سازمان ملل متحد به ثبت جهانی رسیده است. دلیلی که باعث جذب بسیاری از گردشگران به ایران جهت بازدید از این مناطق و رشد گردشگری شده است. ایران تاکنون توانسته است با ثبت 27 اثر تاریخی و طبیعی خود، رتبه نهم در لیست میراث جهانی یونسکو را از آن خود کند.
در ادامه این متن با ما همراه باشید تا با آثار ثبت شده ایران در یونسکو و آثار طبیعی ثبت جهانی شده آن در این لیست با ارزشمند بیشتر آشنا شوید.
معیارهای ثبت جهانی یونسکو برای آثار فرهنگی و طبیعی
یونسکو نام عهدنامه‌ای بین المللی است که در در تاریخ ۱۶ نوامبر ۱۹۷۲ میلادی جهت حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن تحت حاکمیت کشور مربوط، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. برای آن که اثری در یونسکو به ثبت جهانی برسد معیارهایی در نظر گرفته شده است که برای قرار گرفتن در فهرست میراث جهانی، مکان‌ها باید دارای ارزش جهانی برجسته باشند و حداقل یکی از ده معیار انتخاب را داشته باشند.
این ضوابط به طور مرتب توسط کمیته مورد بازنگری قرار می گیرند. تا پایان سال 2004، مکان‌های میراث جهانی بر اساس شش معیار فرهنگی و چهار معیار طبیعی انتخاب می‌شدند. پس از آن، با تصویب دستورالعمل های عملیاتی اصلاح شده ، برای ثبت آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو دارا بودن تنها یک معیار از مجموع ده معیار اصلی کفایت میکند. این معیارها در دو دسته اصلی فرهنگی و طبیعی جای می‌گیرند:
معیارهای فرهنگی
- نشان دادن شاهکاری از نبوغ خلاقانه انسانی باشد.
- نمایان گر ارزش‌های انسانی در یک بازه زمانی یا منطقه‌ای از فرهنگ، تاریخ، معماری، فناوری و غیره باشد.
- گواهی منحصر به فرد از یک سنت یا تمدن فرهنگی باشد.
- نوع برجسته‌ای از یک معماری، ساختمان و یا چشم انداز باشد.
- نمونه‌ای از تعامل انسان با محیط و یا نماینده فرهنگی خاص باشد.
- به طور مستقیم با سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری و ادبی ارزشمند در جهان، مرتبط باشد.
معیارهای طبیعی
- پدیده طبیعی منحصر بفرد، دارای ارزش زیبایی شناختی باشد.
- نشان دهنده مرحله‌ای از تاریخ زمین، ثبت حیات، فرآیندهای زمین شناسی خاص و یا ویژگی های ژئومورفیک یا فیزیوگرافی قابل توجه باشد.
- اثری به جامانده منحصربفرد از فرآیندهای زیست‌محیطی و بیولوژیکی باشد.
- محل زیست گونه‌های در خطر نابودی از دیدگاه علمی و یا زیستگاه طبیعی برای حفاظت از آن‌ها باشد.
کشور ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در ۲۶ فوریه ۱۹۷۵ به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست. ایران با ثبت ۲۵ اثر فرهنگی (ملموس) و ۲ اثر طبیعی، در رتبه نهم فهرست میراث جهانی یونسکو (تا تیر ماه ۱۳۹۸) قرار دارد.
اولین اثر ثبت شده در یونسکو از ایران
در سال 1979 یعنی چهار سال پس از عضویت در کنوانسیون میراث جهانی یونسکو، ایران توانست چغازنبیل در استان خوزستان را به عنوان اولین اثر ثبت شده خود در یونسکو به ثبت جهانی برساند. در همان سال دو اثر تاریخی دیگر یعنی میدان نقش جهان در اصفهان و تخت جمشید در استان فارس دومین و سومین بناهای ثبت شده ایران در یونسکو محسوب می شوند. پرونده ایران بعد از ثبت این آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو، به مدت 24 سال مسکوت ماند و در نهایت، سال 2003 آغازی مجدد برای ثبت دیگر میراث تاریخی و طبیعی ایران آن تا به امروز بوده است.
آثار ثبت شده ایران در یونسکو کدام‌اند؟
ایران با ۲۵ اثر ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو، یکی از کشورهایی با میراث فرهنگی و طبیعی بی‌نظیر است. این آثار بیانگر تمدن کهن، هنر اصیل و تعاملات فرهنگی گسترده‌ای هستند که تاریخ و طبیعت ایران را به جهانیان معرفی می‌کنند و بازتاب‌دهنده هویت ملی و تاریخی کشورند.
25 اثر تاریخی ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به شرح زیر است:
1- چغازنبیل (1979)
چغازنبیل، اولین اثر ثبت شده در یونسکو، در حدود 1250 سال قبل از میلاد توسط پادشاه اونتاش ناپیریشا در مجموعه ایلامی باستانی در استان خوزستان امروزی ایران ساخته شد. این بنا معبدی برای احترام به اینشوشیناک، خدای بزرگ ساخته شده است.
2- تخت جمشید (1979)
یکی دیگر از بناهای ثبت شده ایران در یونسکو، تخت جمشید، یکی از باشکوه ترین و زیباترین آثار تاریخی برجای مانده از امپراطوری هخامنشیان است که در 70 کیلومتری شمال شرقی شیراز در استان فارس در دامنه کوه رحمت در مرودشت واقع شده است. ساخت تخت جمشید به دستور داریوش اول و با الهام از مدل های بین النهرینی بین سال های 518 تا 516 قبل از میلاد انجام شد و در زمان پادشاهی پسرش خشایارشاه بزرگ ادامه یافت.
3- میدان نقش جهان (1979)
میدان نقش جهان معروف به میدان امام، میدانی است که در مرکز شهر امروزی اصفهان در ایران قرار دارد. میدان نقش جهان در سال 1598، زمانی که شاه عباس تصمیم گرفت پایتخت را از قزوین به اصفهان منتقل کند، ساخته شد و محل اجتماع شاه و مردم شد. میدان نقش جهان با 89600 مترمربع وسعت، در میان دیگر بناهای تاریخی دوران صفویه محصور شده است.
4- تخت سلیمان (2003)
مجموعه بنای یادبود تخت سلیمان یا آتشکدهٔ آذرگشنسپ در استان آذربایجان غربی و در نزدیکی روستای تکاب در منطقه ای کوهستانی در ارتفاع تقریبی 20 متری از دشت‌های اطراف آن واقع شده است. گفته شده که تخت سلیمان همان «فره‌اسپه» پایتخت شاهنشاهی اشکانی بوده که بعد از آن نیز بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به‌شمار می‌رفته است. معماری تخت سلیمان نه تنها بر توسعه معماری اسلامی، بلکه بر سایر فرهنگ ها نیز تأثیرگذار بوده است.
5- پاسارگاد(2004)
مجموعه میراث جهانی پاسارگاد مجموعه‌ای از سازه‌های باستانی برجای‌مانده از دوران هخامنشی است که در شهرستان پاسارگاد در استان فارس جای گرفته‌است. مورخان معتقدند که این شهر به دستور شخص کوروش کبیر ساخته شده و آرامگاه این پادشاه بزرگ نیز در همین منطقه قرار دارد.
6- چشم انداز فرهنگی ارگ بم (2004)
بزرگ ترین سازه خشتی جهان، ارگ بم، در گوشه شمال شرقی و چسبیده به شهر بم در استان کرمان و در مجاورت جادهٔ ابریشم قرار دارد که گفته می‌شود مربوط به دوران اشکانی یا هخامنشی است.
7- گنبد سلطانیه (2005)
یکی دیگر از بناهای ثبت جهانی ایران، گنبد سلطانیه است که از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. گنبد سلطانیه با گنبدی آبی رنگ، مقبره سلطان محمد خدابنده الجایتو است.
8- سنگ نوشته بیستون (2006)
بزرگ ترین سنگ نوشته جهان از دوران هخامنشیان که سی کیلومتری شهر کرمانشاه و در دامنه کوه بیستون حکاکی شده است.
9- مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران (2008)
سه کلیسا ارمنی که بین سده‌های هفتم تا چهاردهم میلادی بنیانگذاری شده و تاکنون چندین بار مرمت بازسازی شده‌اند. این سه کلیسا با نام‌های قره کلیسا، کلیسای استفانوس مقدس و کلیسای زور زور شهرت دارند.
10- سازه های آبی شوشتر(2009)
این بنا که از دوره ساسانیان در خوزستان به جا مانده، مجموعه ای شامل 13 اثر تاریخی است که منبعی جهت استفاده از نیروی آب به عنوان محرک آسیاب‌های صنعتی ساخته شده‌است.
11- مجموعه تاریخی بازار تبریز (2010)
بازار تبریز بزرگ ترین بازار قدیمی و سرپوشیده جهان است که در تبریز واقع شده است.
12- آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی (2011)
شیخ صفی الدین اردبیلی از عارفان برجسته و جد شاهان سلسله صفوی است. با درگذشت شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۱۳۳۴ به دستور نوادگان او آرامگاهی برایش ساختند که بعد از مدتی تبدیل به یک زیارتگاه باشکوه شد. این آرامگاه در استان اردبیل واقع شده است.
13- باغ ایرانی (2013)
باغ ایرانی شامل 4 باغ ارم، چهلستون، فین، عباس‌آباد، باغ شازده، دولت‌آباد، پهلوانپور و اکبریه است که در استان‌های مازندران، اصفهان، خراسان جنوبی، کرمان، فارس و یزد قرار گرفته و دارای ساختاری منحصر به فرد هستند که بر پایه معماری و عناصر هندسی خاصی ساخته شده‌اند.
14- مسجد جامع اصفهان (2012)
مسجد جامع اصفهان از قدیمی ترین و مهم ترین بناهای مذهبی ایران است که ساخت آن به سده دوم هجری باز می‌گردد.
15- برج گنبد قابوس (2012)
برج گنبد قابوس بلندترین برج تمام آجری جهان و یکی دیگر از آثار ثبت شده ایران در یونسکو است. که در زمان قابوس بن وشمگیر در شهر گرگان بنا گردیده‌است. قابوس بن وشمگیر چهارمین پادشاه از پادشاهان آل زیار بوده است.
16- کاخ گلستان (2013)
کاخ گلستان با قدمتی بیش از 400 سال باقی مانده از دوره قاجار و در بخش مرکزی تهران واقع شده است. بنایی ارزشمند با معماری زیبا که یکی از بناهای ایرانی ثبت شده در یونسکو در سال 2013 میلادی است.
17- شهر سوخته (2014)
شهر سوخته واقع در استان سیستان و بلوچستان دارای قدمتی بیش از 6000 سال است که گفته می‌شود با عصر برنز تمدن جیرفت مقارن است.
18- چشم‌انداز فرهنگی میمند (2015)
روستایی صخره ای با قدمت چند هزار ساله در استان کرمان که ب نظر می‌آید از نخستین زیست‌گاه‌های بشری محسوب می‌شود.
19- شوش (2015)
شهر باستانی شوش را می‌توان یکی از قدیمی ترین، باشکوه ترین و مهم‌ترین شهرهای باستانی کشور ایران دانست. شهری که می‌توان قدمت آن را چیزی حدود 7000 سال پیش از میلاد دانست.
20- قنات ایرانی (2016)
عمیق‌ترین، طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین قنات‌های ایران که در شهرهای خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان قرار گرفته و شامل 11 قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات حسن‌آباد مشیر و قنات باغ زارچ، قنات ابراهیم‌آباد اراک، قنات مزدآباد و قنات عمومی وزوان، قنات مون، قنات گوهرریز جوپار، قنات اکبرآباد بم و قنات قاسم‌آباد بم می‌شوند.
بیشتر بدانیم: مکان های تاریخی ایران
21- شهر تاریخی یزد (2017)
یزد با عنوان نخستین شهر تاریخی ایران و نخستین شهر خشت خام جهان شهرت دارد. یزد شهری با خاص‌ترین نمونه‌های معماری سنتی ایران در اقلیم گرم و خشک است.
22- چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی (2018)
این آثار به جا مانده از دوران ساسانی شامل شهر باستانی بیشاپور، غار شاپور، کاخ ساسانی سروستان، شهر باستانی اردشیر خوره، کاخ اردشیر بابکان، قلعه دختر، نقش برجسته دیهیم گذاری و نقش برجسته پیروزی اردشیر بر اردوان می‌شود که در شهرستان‌های فیروزآباد، کازرون و سروستان قرار گرفته‌اند.
23- راه آهن سراسری ایران (2021)
علاوه بر طول حدود 1400 کیلومتری این راه آهن، جاذبه‌های طبیعی مسیر ساخت آن و تکنیک و کیفیت ساخت آن از دلایل ثبت این اثر در آثار ثبت شده یونسکو محسوب می‌شود.
24- چشم‌انداز فرهنگی اورامانات (2021)
منطقه‌ای کوهستانی در غرب ایران که به دلیل دارا بودن خانه‌های روستایی پلکانی و دارا بودن 700 روستا در کنار هم شهرت دارد. این منطقه در میان استان‌های کردستان و کرمانشاه واقع شده است.
25- 54 کاروانسرای ایرانی (2023)
آخرین نمونه از آثار ثبت شده ایران در یونسکو در سال های اخیر 54 کاروانسرای ایرانی در 24 استان ایران است که از مهم ترین اشکال معماری تاریخی ایران محسوب می‌شوند. این آثار در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند.
آثار طبیعی ثبت شده ایران در یونسکو:
1- دشت لوت
دشت لوت که بیش از 3000 اثر تاریخی بی‌نظیر را در خود جای داده است و سابقه تمدنی این منطقه حدود 5000 سال تخمین زده شده است. از میان آثار کشف شده در این منطقه می‌توان به درفش پنج هزارسالهٔ شهداد اشاره کرد که قدیمی‌ترین درفش جهان نیز محسوب می‌شود.
2- جنگل های هیرکانی
منطقه‌ای جنگلی با وسعت ۵۵۰۰۰ کیلومتر مربع! این منطقه از استان خراسان شمالی آغاز و تا پارک ملی هیرکان در جمهوری آذربایجان امتداد دارد. به این منطقه زیبا لقب موزه طبیعی داده اند و یکی از آثار مشترک ثبت شده ایران و آذربایجان در یونسکو به شمار می‌رود.
میراث جهانی ناملموس یونسکو چیست؟
میراث فرهنگی ناملموس به تولیدات و فرایندهای فرهنگی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌اند. در واقع میراث جهانی ناملموس بخش‌های زیادی از فرهنگ ملل گوناگون هستند که قابلیت ضبط و ثبت را دارند اما به صورت فیزیکی و در مکانی خاص مانند موزه ها نیست. از این رو می‌توان آن‌ها را از طریق ابزارها و وسایلی که در آن‌ها به کار رفته‌اند تجربه کرد. به همین دلیل ملموس به شمار نمی‌آیند، مانند ترانه، موسیقی، رقص، درام، توانمندی، آشپزی، هنر صنایع دستی و جشنواره‌های گوناگون.
این وسایل فرهنگی توسط سازمان ملل متحد گنجینه‌های بشری نامیده شده‌است. میراث جهانی ناملموس ایران چیزی حدود ۲۴ اثر از آداب و آئین، هنرهای نمایشی، مهارت‌ها، دانش و فرهنگ ایران است. میراث جهانی ناملموس ایران در یونسکو عبارتند از:
– نوغانداری و ابریشم‌بافی مشترک با افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان (۱۴۰۱)
– ترکمن‌دوزی مشترک با ترکمنستان(۱۴۰۱)
– یلدا/ شب چله مشترک با افغانستان (۱۴۰۱)
– هنر ساختن و نواختن عود(۱۴۰۱)
– برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران – در قالب اقدامات پاسدارانه خوب؛ مثال زدنی (۱۴۰۰)
بیشتر بدانیم: هنر ایرانی
– آیین زیارت تادئوس (۲۰۲۰)
– هنر نگارگری (۲۰۲۰)
– مهارت سنتی ساختن و نواختن دوتار (۲۰۱۹)
– هنر ساختن و نواختن کمانچه (۲۰۱۷)
– چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با روایت‌گری و موسیقی (۲۰۱۷)
– هنر پخت نان لواش (۲۰۱۶)
– نوروز (۲۰۱۶)
– ردیف‌های موسیقی سنتی ایران (۲۰۰۹)
– هنر نمایشی- آئینی تعزیه (۲۰۱۰)
– مهارت فرشبافی فارس (۲۰۱۰)
– موسیقی بخشی‌‌های خراسان (۲۰۱۰)
– آئین پهلوانی و زورخانه‌ای (۲۰۱۰)
– مهارت فرشبافی کاشان (۲۰۱۰)
– آیین نقالی (قصه‌‌گویی اجرایی ایرانی) (۲۰۱۱)
– دانش سنتی لنج‌‌سازی و دریانوردی در خلیج فارس (۲۰۱۱)
– مراسم قالی‌شویان در مشهد اردهال کاشان (۲۰۱۲)
سخن نهایی
تپه‌های بادخیز کویر لوت، جنگل‌های سرسبز هیرکانی در شمال ایران و 24 مکان فرهنگی با قدمت هزاران سال در فهرست یونسکو در ایران به ثبت رسیده‌اند. اخیراً راه‌آهن ترانس ایران و مناظر فرهنگی او رامانات نیز به این فهرست اضافه شده‌اند تا ایران را به سرزمینی برای گردشگری و تجربه ای لذت بخش تبدیل کنند. سرزمین ایران با دارا بودن رتبه نهم در فهرست میراث فرهنگی یونسکو، همواره تاریخ و فرهنگ و طبیعت منحصر به فرد خود را به رخ جهانیان می‌کشد. امید است با ثبت آثار بیشتر در سال‌های آتی، ایران به رتبه‌های نخستین در این فهرست نزدیک تر شود.
