بر اساس گزارش‌های رسمی منتشر شده توسط موسسات مالی بین‌المللی، بیش از 130 کشور در دنیا به دنبال عرضه ارز دیجیتال بانک مرکزی اختصاصی خود هستند. در این بین برخی از کشورها از جمله ایران، پیشرفت‌های قابل توجهی نیز در این زمینه تجربه کرده‌اند. نظرسنجی رسمی موسسه OMFIF نشان می‌دهد که 41 درصد بانک‌های مرکزی انتظار دارند تا سال 2028 میلادی، ارز دیجیتال CBDC در هر کشور به صورت کامل راه‌اندازی شود. سوال اساسی که در اینجا مطرح می‌شود آن است که اساسا منظور از CBDC چیست و چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ برای پاسخ به این سوال دعوت می‌کنیم.
ارز CBDC چیست؟
کلمه CBDC مخفف عبارت Central Bank Digital Currency به معنی ارز دیجیتال بانک مرکزی است. ارز CBDC نوعی دارایی دیجیتال است که به صورت رسمی از سوی بانک مرکزی در هر کشور صادر می‌شود. ماهیت این دارایی‌ها تقریبا مشابه ارزهای دیجیتال فعلی است. با این تفاوت که هر ارز دیجیتال CBDC، توسط بانک مرکزی در یک کشور ارزش‌گذاری می‌شود و معادل ارز رسمی آن است.
با توجه به اینکه بسیاری از تراکنش‌ها در دنیای امروز به صورت دیجیتال انجام می‌شوند، بانک‌های مرکزی در کشورهای مختلف نیز تصمیم به استفاده از ظرفیت فناوری برای تسهیل این امر گرفته‌اند. در همین راستا ارز CBDC نوعی اعتبار دیجیتال معادل ارز رسمی یک کشور است که می‌توان در مبادلات دیجیتال به‌کار برد.
هدف از عرضه ارز دیجیتال CBDC چیست؟
هدف اصلی از عرضه ارز CBDC در کشورهای مختلف، تسهیل دسترسی شهروندان به خدمات مالی است. موضوعی که ضمن رعایت حریم خصوصی، منجر به دسترسی سریع‌تر و راحت‌تر آن‌ها به تبادلات مالی می‌شود. ضمن اینکه کسب‌وکارها نیز خدمات مالی با کیفیت‌تری را به مشتریان خود ارائه می‌کنند.
موضوع مهم دیگر درباره ارز دیجیتال بانک مرکزی، تسهیل تبادلات بین المللی در کشورهای مختلف است. در واقع هزینه تراکنش‌های فرامرزی با استفاده از CBDCها در مقایسه با شرایط فعلی به مراتب کاهش پیدا می‌کند. این موضوع از تبادلات ارزهای دیجیتال فعلی در سراسر دنیا نیز به وضوح مشهود است.
توسعه ارز دیجیتال بانک مرکزی در کشورهای مختلف می‌تواند مخاطرات مربوط به استفاده از رمزارزها به شکل فعلی را کاهش دهد. ارزهای دیجیتال نوسانات قیمت شدیدی را تجربه می‌کنند. این موضوع مانع جدی بر سر راه پذیرش عمومی رمزارزها است. توسعه ارز CBDC در کشورهای مختلف، می‌تواند تا حدی ثبات را به این حوزه بازگرداند. چراکه ارزهای دیجیتال CBDC توسط بانک‌های مرکزی کنترل می‌شوند.
موضوع مهم دیگری که باید در نظر داشته باشید، نظارت پذیر شدن جریان پول در هر کشور با عرضه CBDC است. ایجاد شفافیت یکی از مهم‌ترین مزایای فناوری بلاک چین است که در این زمینه به کمک بانک‌های مرکزی می‌آید. ضمن اینکه ارز دیجیتال CBDC قدرت حفظ حاکمیت ملی بر تبادلات مالی بین‌المللی را به خوبی حفظ می‌کند.
آیا ارز CBDC نیاز به فناوری بلاک چین دارد؟
ارزهای دیجیتال فعلی، خود را به عنوان یک سیستم جایگزین برای ارزهای فیات در مبادلات مالی معرفی می‌کنند. خبری از قوانین دست‌وپاگیر مبادلات ارزهای فیات در تراکنش‌های ارز دیجیتال نیست. علاوه بر آن با استفاده از فناوری بلاکچین و مکانیزم‌های اجماع گوناگون، جلوی هرگونه تقلب و دستکاری در مبادلات رمزارزها گرفته می‌شود.
ارز دیجیتال CBDC نیز به گونه‌ای طراحی می‌شود که شبیه به رمز ارزهای فعلی هستند؛ اما در عین حال ممکن است نیاز به فناوری بلاک چین نداشته باشند. واقعیت از این قرار است که عمده رمزارزها به صورت غیرمتمرکز عرضه می‌شوند. این در حالی است که ارز CBDC تحت کنترل کامل بانک مرکزی در هر کشور قرار دارد. به همین دلیل عملا ماهیت آن متمرکز است. البته ممکن است بانک‌های مرکزی از ظرفیت بلاک چین برای ثبت و ذخیره داده‌ها استفاده کنند اما بدیهی است که در عمل ماهیت آن با بلاک‌چین‌های فعلی مانند بیت کوین متمایز خواهد بود.
انواع ارز دیجیتال CBDC چیست؟
تا اینجا بررسی کردیم که CBDC چیست و چه اهدافی از عرضه آن توسط بانک‌های مرکزی دنبال می‌شود. از نظر توزیع انواع ارز CBDC را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد که عبارت‌اند از:
- CBDC خرده فروشی
- CBDC عمده فروشی
منظور از CBDC خرده فروشی، ارز دیجیتال است که برای پرداخت‌های روزمره از سوی مردم مورد استفاده قرار می‌گیرد. CBDC عمده فروشی نیز ناظر به ارزهایی است که به‌صورت عمده برای تبادلات مالی بانک‌ها با یکدیگر استفاده می‌شود.
در عین حال برای طراحی ارز CBDC نیز می‌توان سه نوع معماری زیر را مطرح کرد:
- مستقیم
- غیرمستقیم
- هیبریدی
در روش مستقیم، بانک مرکزی به صورت مستقیم ارز دیجیتال CBDC را تولید و توزیع می‌کند و کاربران به صورت مستقیم ارزها را از بانک مرکزی دریافت می‌کنند. در روش غیرمستقیم، بانک مرکزی تولید ارز CBDC را بر عهده دارد؛ اما توزیع آن را از طریق بانک‌های عامل انجام می‌دهد. در روش هیبریدی، شرکت‌ها با قرار دادن وثیقه نزد بانک مرکزی، مجوز صدور ارز دیجیتال بانک مرکزی را دریافت می‌کنند.
ارز دیجیتال بانک مرکزی ایران چیست؟
ارز دیجیتال CBDC در ایران تحت عنوان ریال دیجیتال شناخته می‌شود. دقیقا مشخص نیست که پروژه ریال دیجیتال از چه زمانی در ایران کلید خورد؛ اما بر اساس مصوبه شورای پول و اعتبار کشور، بانک مرکزی موظف بود تا پایان سال 1402، ریال دیجیتال را پیاده‌سازی کند. اتفاقی که هنوز رخ نداده است. البته این موضوع کاملا طبیعی است و در سایر کشورها نیز پروژه رونمایی از ارز دیجیتال بانک مرکزی بعضا بیش از 10 سال به طول انجامیده است.
کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند، ریال دیجیتال نهایتا ظرف 2 تا 3 سال آینده برای کسب وکارها و مشتریان بانک‌ها در دسترس خواهد بود. تا به امروز 12 بانک در کشور به عضویت بلاکچین برنا درآمده‌اند و سرورهای خود را به این شبکه متصل کرده‌اند.
برای دسترسی به ریال دیجیتال، کاربران نیاز به احراز هویت خواهند داشت. بر اساس تعریف صورت گرفته، احراز هویت افراد در دو سطح 1 و 2 طبقه‌بندی می‌شود. افراد دارای حساب بانکی در یک بانک در سطح دو قرار می‌گیرند. افراد بدون حساب نیز در سطح یک طبقه‌بندی می‌شوند. علاوه بر کیف پول دیجیتال شخصی، امکان تعریف کیف پول‌های تجاری نیز برای کسب‌وکارها وجود خواهد داشت.
در پیش نویس قانون ریال دیجیتال، تعدادی گره به نام اعضای اصلی و عادی در شبکه بلاک چین برنامه تعریف شده‌اند. گره‌های اصلی وظیفه اعتبارسنجی را بر عهده دارند ولی سوابق تراکنش‌ها را نگهداری نمی‌کنند. اعضای عادی نیز باید به گره‌های اصلی متصل باشند. امکان بازگشت وجه یا Refund در سازوکار ریال دیجیتال پیش‌بینی شده است.
کلام پایانی
در این مطلب بررسی کردیم که CBDC چیست و چه کاربردهایی دارد. بسیاری از کشورها در حال عرضه ارز دیجیتال بانکی مرکزی اختصاصی خود هستند. به‌نظر می‌رسد که در سال‌های آینده شاهد فراگیر شدن ارزهای دیجیتال CBDC در کشورهای مختلف خواهیم بود. موضوعی که می‌تواند تحولات جدی در مبادلات مالی در سطح دنیا به‌وجود بیاورد.
