هر جایی که گردش مالی قابل توجهی به چشم می‌خورد، خطر کلاهبرداری نیز وجود دارد. بازارهای مالی که محل ورود و خروج سرمایه‌های هنگفتی هستند، همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف کلاهبرداران به‌شمار می‌روند. کلاهبرداری هرمی در دهه 80 در کشور ما به اوج خود رسید و افراد زیادی را گرفتار کرد. شاید فرم ابتدایی این کلاهبرداری در حال حاضر کمرنگ شده باشد؛ اما به‌شکل دیگری خود را بازتولید کرده است. طرح پانزی به‌عنوان یک شیوه کلاهبرداری مشابه پروژههای هرمی مورد توجه بسیاری از کلاهبرداران قرار گرفته است. در این مطلب بررسی خواهیم کرد که کلاهبرداری پانزی چیست و چگونه می‌توان آن را شناسایی کرد.
طرح پانزی چیست؟ (Ponzi Scheme)
طرح پانزی نوعی ایده کلاهبرداری مبتنی بر سرمایه گذاری است. بر این اساس کلاهبرداران وعده پرداخت سود هنگفت در قبال ریسک ناچیز را به‌سرمایه‌گذاران می‌دهند. پرداخت سود در ازای انجام فعالیت اقتصادی و ایجاد بازدهی صورت نمی‌گیرد. بلکه سود سپرده‌گذاران قبلی از محل سرمایه گذاری های جدید جذب شده پرداخت می‌شود. از این حیث ماهیت کلاهبرداری پانزی تا حدی شبیه به پروژههای هرمی است. در ادامه کمی به بررسی تفاوت‌های این دو شیوه کلاهبرداری می‌پردازیم.
یک پروژه پانزی زمانی به پایان می‌رسد که ورود سرمایه‌گذاران جدید متوقف شود. در نتیجه پول کافی برای پرداخت سود سرمایه‌گذاران قبلی وجود نخواهد داشت. به‌این ترتیب کلاهبرداران با سرمایه‌هایی که در اختیار دارند، ناپدید می‌شوند. تمام تمرکز پروژههای پانزی روی جذب مشتریان جدید معطوف است و هیچ برنامه مشخص برای توسعه و درآمدزایی ندارند.
ایده کلاهبرداری پانزی توسط چه کسی ابداع شد؟
اصطلاح طرح پانزی در سال 1920 میلادی ابداع شد. این اصطلاح از نام یک تاجر ایتالیایی به نام چارلز پانزی گرفته شده است. البته باید توجه داشته باشید که نمونه‌هایی از این شیوه کلاهبرداری در قرن 19 میلادی در آلمان و آمریکا نیز مشاهده شده است. بررسی ایده کلاهبرداری چارلز پانزی خالی از لطف نیست.
او در سال 1919 روی خرید و فروش تمبرهای پستی برای ارسال بسته‌ها و نامه‌ها بین کشورهای مختلف تمرکز می‌کرد. او متوجه شده بود که قیمت تمبرهای پستی در کشورهای مختلف یکسان نیست. به‌همین دلیل این ایده به ذهنش رسید که با خرید تمبرهای ارزان قیمت و فروش آن‌ها در کشور دیگر با قیمت بالاتر می‌تواند به سود برسد. ایده‌ای که امروز به نام آربیتراژ شناخته می‌شود.
او وعده سود 50 درصدی در 45 روز و سود 100 درصدی در 90 روز را به سرمایه‌گذاران می‌داد. ورود سرمایه‌های هنگفت باعث شد تا پانزی به‌جای خرید و فروش تمبر، سود سرمایه‌گذاران را از محل سپرده‌های جدید پرداخت کند. تا آگوست سال 1920 توانست این روند را ادامه دهد. در ادامه تحقیقات مقامات فدرال در آمریکا نشان داد که او مشغول کلاهبرداری است و در 12 اوت 1920 دستگیر شد. پس از برگزاری دادگاه نیز به 5 سال زندان محکوم شد.
کلاهبرداری پانزی در ارز دیجیتال
بازار ارزهای دیجیتال نیز از دام کلاهبرداری‌های پانزی در امان نمانده‌اند. به‌خصوص از سال 2017 شاهد گسترش کلاهبرداری‌های این حوزه در بازار ارزهای دیجیتال هستیم. ماهیت غیرمتمرکز بلاک‌چین و غیرقابل بازگشت بودن تراکنش‌های ارز دیجیتال باب میل کلاهبرداران نیز هست. در سال‌های اخیر کم نبودند پروژههای پانزی که فعالان بازار کریپتوکارنسی را هدف قرار دادند. به‌عنوان مثال می‌توان به پروژه Bitconnect اشاره کرد. بیت کانکت یک پلتفرم در زمینه وام دهی ارز دیجیتال بود. به‌طوری که سرمایه افراد را جمع آوری می‌کرد و در قالب وام ارز دیجیتال به متقاضیان می‌پرداخت.
سپس از محل دریافت سود بازپرداخت وام‌ها، به سرمایه‌گذاران سود می‌داد. بعد از مدتی مشخص شد که این پروژه چیزی جز طرح پانزی نیست و در سال 2018 به‌کلی سقوط کرد. تجربه نشان می‌دهد به‌دلیل فقدان سازوکارهای قانونی و نظارت شفاف در بازار ارزهای دیجیتال، کلاهبرداری‌های پانزی در این بازار بیشتر به چشم می‌خورند.
ترفندهای شناسایی پروژههای پانزی چیست؟
سوال اساسی این است که روش تشخص پروژههای پانزی چیست؟ برای این که بتوانید جلوی گرفتار شدن به دام کلاهبرداری‌های این چنینی را بگیرید، باید با ترفندهای رایج آشنایی پیدا کنید. نکات زیر به شما کمک می‌کنند تا پروژههای کلاهبرداری را به‌خوبی بشناسید.
1. وعده بازدهی بالا و ریسک کم
اولین ویژگی مشترک بین پروژههای پانزی، وعده پرداخت سودهای هنگفت با ریسک کم است. باید توجه داشته باشید که هیچ سرمایه گذاری منطقی در دنیای واقعی با سود کلان تضمین شده و بدون ریسک همراه نیست. بنابراین در مواجهه با این تبلیغات حتما باید حساسیت به‌خرج دهید.
2. عدم شفافیت در جزئیات فعالیت پروژه‌ها
کلاهبرداران معمولا سعی می‌کنند کمترین اطلاعات را در خصوص پروژههای خود در اختیار عموم فعالان بازار قرار دهند. به‌طوری که بنیان‌گذاران این گونه پروژه‌ها معمولا ناشناس هستند. مدل‌های کسب درآمد چندان شفاف و مبتنی بر واقعیت اقتصادی ندارند. بیش از آنکه مباحث فنی و اقتصادی در آن‌ها مشاهده شود، سعی در اقناع مخاطب با جملات انگیزشی دارند. به‌همین دلیل لازم است قبل از سرمایه گذاری در هر پروژه، اطلاعات کاملی درباره آن جمع‌آوری کنید.
3. عدم امکان برداشت وجه
یکی از مهم‌ترین نشانه‌های پانزی بودن پروژههای کلاهبرداری، مسدود کردن اصل سپرده سرمایه‌گذاران است. به‌طوری که اجازه برداشت تا مدت نامعلومی به کاربران نمی‌دهند. پرداخت سود هم معمولا در قالب ارزهای دیجیتال بومی پروژه‌ها صورت می‌گیرد که ارزش چندانی ندارند. بعضا حتی در هیچ پلتفرمی معامله نمی‌شوند. بنابراین حتما نسبت به مکانیزم واریز و برداشت وجه و پرداخت سود در پروژههای مختلف حساس باشید.
4. بازاریابی چند سطحی
پروژه‌هایی که عمده تمرکز خود را روی جذب مشتریان جدید می‌گذارند، مشکوک به پانزی بودن هستند. معمولا در این پروژه‌ها از استراتژی بازاریابی چند سطحی استفاده می‌شود. برنامه‌های ارجاع، افزایش پلکانی سود در ازای عضوگیری و اقداماتی از این دست همگی با هدف جذب پول از لایه‌های پایین‌تر برای تزریق به لایه‌های بالاتر صورت می‌گیرند و باید نسبت به آن‌ها حساس باشید.
تفاوت کلاهبرداری هرمی و روش پانزی چیست؟
اشاره کردیم که طرح پانزی و کلاهبرداری هرمی شباهت زیادی با یکدیگر دارند. در عین حال یک نکته مهم وجود دارد که این دو روش کلاهبرداری را از هم متمایز می‌کند.در کلاهبرداری هرمی، عضوگیری معمولا به صورت غیرمتمرکز صورت می‌گیرد. به‌عبارت دیگر هسته مرکزی با افراد محدودی به‌صورت مستقیم در ارتباط است. به‌همین دلیل هر نفر در یک شبکه هرمی در نهایت با عضو بالاسری و زیرمجموعه خود در ارتباط است. این در حالی است که در کلاهبرداری‌های هرمی، تمام عضوگیری‌های جدید حول هسته مرکزی پروژه صورت می‌گیرد.
کلام پایانی
در این مطلب بررسی کردیم که طرح پانزی چیست و چه نشانه‌هایی دارد. واقعیت از این قرار است که نمی‌توان با قطعیت درباره کلاهبرداری بودن هر پروژه‌ای صحبت کرد؛ اما احتیاط شرط اول موفقیت در سرمایه گذاری است. مشاهده کوچک‌ترین نشانه کلاهبرداری در یک پروژه کافیست تا از سرمایه گذاری در آن منصرف شوید. کافیست کمی در میان اخبار بازارهای مالی جستجو کنید تا در جریان کلاهبرداری‌هایی قرار بگیرید که روزانه هزاران نفر را قربانی می‌کنند.
